आज छत्रपती राजर्षी शाहू महाराज यांचा जन्मदिवस! २६ जून १८७४ रोजी कागल येथे जन्मलेल्या या युगपुरुषाने केवळ कोल्हापूर संस्थानाचाच नव्हे, तर संपूर्ण महाराष्ट्राच्या आणि भारताच्या सामाजिक, शैक्षणिक व वैचारिक जीवनात क्रांती घडवून आणली. त्यांच्या कार्याचे स्मरण करणे, ही खऱ्या अर्थाने सामाजिक समतेचा जागर करणे होय. त्या निमित्ताने युवा व्याख्याते अजय भुजबळ परभणीकर यांनी लिहिलेला ऐतिहासिक लेख
छत्रपती राजर्षी शाहू महाराज: सामाजिक समतेचे अग्रदूत आणि वैचारिक क्रांतीचे प्रणेते
राजर्षी शाहू महाराज, कोल्हापूर संस्थानाचे छत्रपती, हे केवळ एक राजे नव्हते, तर ते एक दूरदृष्टीचे समाजसुधारक, शिक्षणप्रेमी आणि सामाजिक न्यायाचे पुरस्कर्ते होते. त्यांचे जीवनकार्य हे जातीय भेदभावाविरुद्ध आणि अस्पृश्यतेविरुद्ध चालवलेल्या अथक संघर्षाचे प्रतीक आहे.
सामाजिक समतेची चळवळ:
शाहू महाराजांनी समाजात समानता प्रस्थापित करण्यासाठी अनेक धाडसी पावले उचलली. त्यांनी जातीय भेदभावाला मूठमाती देण्यासाठी अथक प्रयत्न केले. १९०२ साली त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात शासकीय नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाचा ऐतिहासिक निर्णय घेतला. हा निर्णय भारतातील आरक्षणाचा पाया मानला जातो. या निर्णयामुळे मागासलेल्या आणि वंचित समाजाला प्रशासनात प्रतिनिधित्व मिळण्यास सुरुवात झाली, ज्यामुळे त्यांच्या जीवनात मोठे बदल घडून आले. त्यांनी केवळ आरक्षण देऊन थांबले नाहीत, तर अस्पृश्यता नष्ट करण्यासाठी प्रत्यक्ष कृती केली. त्यांनी अस्पृश्यांच्या घरी जाऊन भोजन केले, त्यांना आपल्या राजवाड्यात स्नेहभोजनासाठी आमंत्रित केले. सार्वजनिक विहिरी, मंदिरे आणि शाळा सर्वांसाठी खुली केली. त्यांच्या या कृतींनी समाजात समतेचा संदेश दिला.
वेदोक्त प्रकरण आणि पुराणोक्त प्रकरण:
शाहू महाराजांच्या जीवनात वेदोक्त प्रकरण हा एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. १८९९ साली घडलेल्या या घटनेने त्यांच्या सामाजिक सुधारणांच्या कार्याला वेगळे वळण दिले. कार्तिक महिन्यात शाहू महाराज पंचगंगा नदीवर स्नानासाठी गेले असता, त्यांचे कुटुंब पुरोहित, नारायण भटजी यांनी महाराजांना वेदोक्त मंत्रांऐवजी पुराणोक्त मंत्रांनी अभिषेक केला. या घटनेची चौकशी केली असता, भटजीने सांगितले की, शूद्रांना वेदोक्त मंत्र म्हणण्याचा अधिकार नाही, त्यांना पुराणोक्त मंत्रच सांगावे लागतात. वास्तविक, छत्रपती हे क्षत्रिय कुळातील असून त्यांना वेदोक्त मंत्रांचा अधिकार होता. या घटनेने शाहू महाराजांना प्रचंड धक्का बसला आणि त्यांना समाजातील जातीय विषमतेची आणि ब्राह्मणी वर्चस्वाची तीव्रतेने जाणीव झाली.
या प्रकरणानंतर शाहू महाराजांनी ब्राह्मण पुरोहितांना हटवून एका तरुण मराठा व्यक्तीला 'क्षात्रजगद्गुरू' (क्षत्रियांचे विश्वगुरू) म्हणून नियुक्त केले. यामुळे सनातनी समाजात मोठा रोष निर्माण झाला, पण शाहू महाराज आपल्या निर्णयावर ठाम राहिले. या प्रकरणामुळे महाराष्ट्रात ब्राह्मणेतर चळवळीला बळ मिळाले आणि शाहू महाराज या चळवळीचे एक महत्त्वाचे नेते बनले.
एकंदरीत राज्यकारभार आणि न्यायनिवाडा:
शाहू महाराजांचा राज्यकारभार केवळ सामाजिक सुधारणांपुरता मर्यादित नव्हता, तर तो सर्वसमावेशक आणि लोककल्याणकारी होता. त्यांनी शिक्षण, कृषी, उद्योग आणि न्यायव्यवस्थेतही क्रांतिकारी बदल केले.
- शिक्षणाचे महत्त्व: शिक्षणाचे महत्त्व ओळखून, त्यांनी सक्तीचे आणि मोफत शिक्षण सुरू केले. गरीब व गरजू विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहे, शाळा आणि शिष्यवृत्तीची व्यवस्था केली. मुला-मुलींना शिक्षण देण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले.
- कृषी आणि उद्योग: शेतकऱ्यांच्या हितासाठी त्यांनी अनेक योजना राबवल्या. शेतीत नवनवीन तंत्रज्ञान आणले आणि सहकार चळवळीला प्रोत्साहन दिले. उद्योगांना चालना देण्यासाठी त्यांनी अनेक कारखाने सुरू केले.
- न्यायनिवाडा: त्यांच्या न्यायव्यवस्थेत जाती-धर्माचा विचार न करता सर्वांना समान न्याय दिला जाई. त्यांनी जातीय पंचायतींवर बंदी आणली आणि कायद्यासमोर सर्व समान आहेत, हे तत्व रुजवले.
वैचारिक क्रांती:
शाहू महाराजांनी केवळ कायदे करून किंवा आदेश काढून बदल घडवले नाहीत, तर त्यांनी समाजात वैचारिक क्रांती घडवून आणली. त्यांनी अंधश्रद्धा, रूढी-परंपरा आणि जातीय भेदभावाविरुद्ध समाजात प्रबोधन केले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यासारख्या महान नेत्यांना त्यांनी पाठिंबा दिला आणि त्यांच्या कार्याला प्रोत्साहन दिले. महात्मा फुले यांच्या सत्यशोधक विचारांनी ते प्रभावित होते आणि त्यांनी 'श्री शाहू सत्यशोधक समाज' स्थापन करून या चळवळीला बळ दिले.
अशाप्रकारे खऱ्याखुऱ्या अर्थाने एक युगपुरुष युगप्रवर्तक राजा, यांच्या स्मृतीदिनी विनम्र अभिवादन...!
🚩🙏💐🙏🚩
छत्रपती राजर्षी शाहू महाराज हे खऱ्या अर्थाने 'लोककल्याणकारी राजा' होते. त्यांनी आपल्या २८ वर्षांच्या कारकिर्दीत (१८९४-१९२२) कोल्हापूर संस्थानाला एक आदर्श संस्थानात रूपांतरित केले. त्यांचा जन्मदिवस, २६ जून, हा महाराष्ट्रात 'सामाजिक न्याय दिवस' म्हणून साजरा केला जातो, हे त्यांच्या अतुलनीय योगदानाला दिलेली आदरांजली आहे. त्यांचे कार्य आजही आपल्याला सामाजिक समता, न्याय आणि बंधुत्वासाठी लढण्याची प्रेरणा देत राहील.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा